ÇİFT BAŞLI KARTAL ve SELÇUKLULAR

Erkan GÖKSU

Öz


Mezopotamya, Mısır, Anadolu, İran hatta Amerika ve Uzak Doğu’da kurulmuş eski çağ medeniyetlerinden itibaren birçok devlette tesadüf edilen çift başlı kartal sembolü, dünyanın en eski ikonografik öğelerinden biridir. Bu ikonografik öğenin, tarih boyunca farklı coğrafyalarda kurulan, farklı etnik, dinî ve sosyo-kültürel yapıya sahip toplumlar tarafından benimsenmesi ve gerek devlet hayatında gerekse sosyo-kültürel hayatta yer edinmiş olması dikkat çekicidir.

Başta sanat tarihçileri olmak üzere farklı disiplinlere mensup araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalar, çift başlı kartalın eski Türk inançları, Türk mitolojisi ve halk edebiyatında mevcut olan ikonografik bir öğe olduğunu ve bunun en belirgin örneklerinin Türkiye Selçukluları Devrine ait olduğu ortaya koymaktadır.

Bu durum, söz konusu sembolün Türk tarihi bakımından önemi ve ifade ettiği anlam konusunda çeşitli çalışmaların yapılmasına, farklı görüşler ileri sürülmesine sebep olmuştur. Bu cümleden olmak üzere ortaya çıkan görüşlerin başında, çift başlı kartalın Selçukluların devlet sembolü olduğu iddiası gelmektedir.

Bu çalışmada, Türkiye Selçuklu dönemine ait mimari eserlerde, sikkelerde ve sair sanat eserlerinde tesadüf edilen çift başlı kartal figürleri ve özellikle İbn Bîbî’nin meseleye mehaz teşkil eden kayıtlarından hareketle çift başlı kartalın Selçuklular dönemindeki anlamı ve devlet sembolü olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceği incelenecektir.


Tam Metin:

PDF

Referanslar


Alsan, Şenay, Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya)”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.

Çelik, Adem, “Niğde Sungurbey Camii'nde Bulunmuş Olan Çift Başlı Kartal Figürlü Halı Üzerine Düşünceler”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 9 (2002), s.45-59.

Çoruhlu, Yaşar, “Türk Sanatında Görülen Devlet Simgeleri”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, İstanbul 2003, s.229-258.

Çoruhlu, Yaşar, “Türk Sanatında Görülen Hayvan Figürlerine ′Gök ve Yer′ Sembolizmi Açısından Bir Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 87, İstanbul 1993, s.17-42.

Çoruhlu, Yaşar, “Türk Sanatında Yırtıcı Olmayan Kuşların Sembolizmi I”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı:102, (Haziran1995), s.53-60.

Çoruhlu, Yaşar, “Türk Sanatında Yırtıcı Olmayan Kuşların Sembolizmi II”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı:103, (Temmuz 1995), s.55-60.

Çoruhlu, Yaşar, Türk Sanatı’nda Hayvan Sembolizmi Seyran Yay, İstanbul 1995, s.73-92.

Efdalü’d-dîn Ebû Hâmid-i Kirmânî, Selcûkiyân-ı Guz der Kirmân, (Tahrîr Muhammed İbrâhîm-i Habîsî - Neşr: Bâstânî-yi Pârîzî (Muhammed İbrahim), Tahran 1373.

Erdem, Sargon, “Çift Başlı Kartal ve Anka Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı 8, İstanbul 1994, s.72-80.

Eron, Kamil-Gültekin Teoman “Selçuklu Süslemelerinde Çift Başlı Kartal Motifi ve Mesud II’ye Ait Bakır bir Sikke”, TND Bülteni, No:37-38, “Anadolu Selçuklu Sultanı Mesud II’ye Ait Bakır Bir Sikke”, TND Bülteni, No: 39-40.

Esin, Emel, “Kuşcı Türk Sanatında Atlı Doğancı İkonografisi”, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul 2004, s.169-199.

Esin, Emel, “Tugrıl ve Songur”, Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul 2004, s.229-253

Göksu, Erkan, “Çift Başlı Kartalın Selçuklular Döneminde Kullanımına Dair Bir Değerlendirme”, XI. Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (11-13 Kasım 2014), İstanbul 2015, s.159-180

İbn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye, Tıpkı Basım, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadık Erzi), TTK Yay., Ankara 1956.

İbn Bîbî, Târîh-i Âl-i Selçuk, Muhtasar Selçuknâme, (Yay. M. Th. Houtsma), Leiden 1902; (Türkçe terc. M. Nuri Gençosman, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Anadolu Selçukîleri Gününde Tarih Bitikleri I, Ankara 1941); Ahbâr-i Selâcika-i Rûm (Muhtasar Selcûknâme-i İbn Bîbî), (Neşr. Muhammed Cevâd Meşkûr), Tahran 1350.

İbn Haldûn, Mukaddime, (Türkçe terc. Zakir Kadiri Ugan), II, İstanbul 1991; (Türkçe terc. Süleyman Uludağ) I, İstanbul 1988.

Kardeşlik, Selman, “Avrupa Resim Sanatında Tasvir Edilen Anadolu Selçuklu Halıları”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, Yıl: 2013, Sayı: 6, s.46-48.

Köprülü, Fuad, “Bayrak”, İA, s.401-420.

Merçil, Erdoğan, Selçuklularda Hükümdarlık Alâmetleri, TTK Yay, Ankara 2007.

Muhammed bin İbrahim, Târîh-i Selçûkiyân-i Kirmân, (Neşr: M. Th. Houstma) I, Leiden 1886.

Mülayim, Selçuk, “Arma”, DİA, III, s.382.

Nihal Atsız, “16 Türk Devleti Masalı ve Uydurma Bayraklar”, Ötüken, Sayı: 65 (1969)

Ögel, Bahaeddin “16 Türk Devleti Hakkında”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 1/4 (Nisan, 1987), s.53-54.

Ögel, Bahaeddin, “Türklerde Kartal ve Kartal Arması”, Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1972, s.208-226.

Ömer Hayyâm, Nevrûznâme, (Neşr. Müctebâ Mînovî), Tahran 1312.

Öney, Gönül, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”, Malazgirt Armağanı, TTK Yay, Ankara 1993, s.139-172.

Öney, Gönül, “Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Aslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara 1969, s.283-312.

Öztürk, İbrahim Hakkı “Tarih Öğretiminde Anakronizm Sorunu: Sosyal Bilgiler ve Tarih Ders Kitaplarındaki Kurgusal Metinler Üzerine Bir İnceleme”, Sosyal Bilgiler Eğitimi Araştırmaları Dergisi, II/1, (2011).

Reşîdü’d-dîn Fazlullah, Câmi‘ü’t-Tevârîh-Selçuklu Devleti, (Türkçe terc, Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş), Bilge Kültür Yay, İstanbul 2014.

Taneri, Aydın, “Çetr”, DİA, VIII, s.293.

Uykur, Ramazan, “Artuklu Türkmenleri’nin Sikkelerinde Mitolojik Bir Yaratık: “Çift Başlı Kartal”, Seleucia ad Calycadnum, Sayı 3 (2013): 145-158.

Yazıcıoğlu Âlî, Tevârîh-i Âl-i Selçûk, Târîh-i Selçûkiyân-ı Rûm-i Türkî, (Yay. M. Th. Ho¬utsma), Leiden 1902; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk [Oğuznâme-Selçuklu Tarihi]: Giriş-Metin-Dizin (haz. Abdullah Bakır), İstanbul 2009.

http://www.tccb.gov.tr/sayfa/cumhurbaskanligi/fors [Erişim tarihi:18.11.2014]

http://mevzuat.meb.gov.tr/html/18171_0.html [Erişim tarihi 18.11.2014]


Refback'ler

  • Şu halde refbacks yoktur.


Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY-NC 4.0) ile lisanslanmıştır.