Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî’nin Maârif’inde Nefsle İlgili Mütalaalar

Öz

Soyu Hz. Hüseyin’e dayandığı için “Seyyid” ve “Hüseynî” nisbelerinin yanında, Cenâb-ı Hakk’ın izniyle kalplerdeki sırlara vukufiyeti veya Şems-i Tebrîzî’nin Konya’ya gelişini Mevlana’ya önceden haber vermesi dolayısıyla “Seyyid-i Sırdân”, Mevlana tarafından anıldığı üzere “Burhâneddîn, Burhân-ı Dîn, Burhân” ve tahkik ehli bir sûfî olduğunu belirten “Muhakkık” lakaplarıyla anılan Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî’nin Maârif adlı eseri, çoğunluğu Farsça, kısmen de Arapça bir eserdir. Eserin muhtevasında; Seyyid Burhâneddin’in tasavvufi sohbetleri, seyr-i sülûk ve marifetullah konularının veciz sözlerle anlatımı; Hakîm Senâyî, Ferîdüddîn-i Attâr ve Nizâmî-i Gencevî’den şiirler ile Hasan-ı Basrî’den Bâhâüddin Veled’e kadar meşhur sûfîlerin görüşleri yer almaktadır.

Tasavvufta nefis terbiyesi; nefsin isteklerini azaltarak onun beden üzerindeki hakimiyetini kırmak ve bu suretle sultani ruhun hükümranlığına imkan sağlamaktır. Ruh-ı sultani, Cenâb-ı Hakk’ın insana kendi zatından nefhettiği ruhtur ki, insanı diğer canlılardan ayıran hususiyet budur. Emir âleminden olan bu ruhun beden ile beraberliği, insanı müspet davranışlara yöneltir. Bunun zıddı olan hayvani ruh ise, insanın hayatiyetini devam ettirmesini sağlayan biyolojik yapıya hükmeden latif bir güçtür ki, ona “can” veya “nefis” de denmektedir. Bedeni hareket ettiren, konuşturan, her türlü faaliyetinin icra ve ifasını sağlayan bu ruh, ölümle beraber bedeni terk eder.  Halk âleminden olan ve davranışların başlangıç noktasını teşkil eden bu ruh, terbiye edilmediği takdirde, ruh-ı sultaninin aksine, insan üzerinde menfi tasarruflarda bulunabilmektedir.

Seyyid Burhâneddin, Maârif’te, insanın nefsinin isteklerinden kurtulmasının çok zorlu bir mücadele gerektirdiğine dikkat çekerken nefis terbiyesi üzerinde ehemmiyetle durur. Ona göre insanı tehdit eden bütün tehlike ve afetlerin kaynağı “nefis”tir ve nefsine hakim olamayan insan her iki dünya saadetinden de mahrum kalır. Seyyid Burhâneddin; nefsin merhalelerinden, daha çok “emmâre” ve “mutmainne”den bahseder, “nefs-i mutmainne” mertebesine “nefs-i emmâre”nin isteklerine boyun eğmemek sayesinde erişilebileceğini ve kurtuluşun ancak bu şekilde mümkün olabileceğini açıklar. Bu çerçevede, sürekli kötülüğü emreden nefs-i emmâre hakkında Maârif’te bazı teşbih ve mecazlara rastlanır. Maârif’te nefsin benzetildiği başlıca unsurları; kendisiyle ölesiye mücadele edilmesi gereken bir düşman, Kur’an-ı Kerim’de bir kıssada zulmün sembolü olarak takdim edilen Câlût, binek vasıtası, hırsız ve canavar yahut köpek olmak üzere toplam beş grupta toplayabiliriz.

Bu makalede; Seyyid Burhâneddin’nin nefse bakışı ve nefis terbiyesine dair görüşleri üzerinde durulacak, Maârif’te yer alan nefse dair teşbih ve mecazlar açıklanmaya çalışılacaktır.