İTİL BULGARLARI VE COĞRAFYACILAR

Halil İbrahim GÖKBÖRÜ

Öz


İtil (Volga) Bulgarları hakkında bilgi veren Arapça coğrafi kaynaklar, bu bölgede yaşayan halkın hayatı ve bu insanlar hakkındaki haberleri belgeleyen ilk kaynaklardır. Bu kaynaklarda Bulgarların yurdunun İtil Nehri’nin kenarında bir yer olduğu var sayılmaktadır. Bu kaynaklar onların yaygın olduğu bölgeleri, gelenek ve göreneklerini, inançlarını, ürünlerini, sahip oldukları hayvanları, ticari ilişkilerini ve orada yaşayan diğer topluluklarla siyasi ilişkilerini bize sunmaktadırlar. Bu bilgilere o bölgeyi ziyaret etmeyi başaran seyyah ve coğrafyacılar aracılığı ile ulaşılmıştır. İbn Fadlan, Gırnati ve İbn Batuta gibi bazı seyyah ve coğrafyacılar Bulgarlara ait kişisel izlenimlerini yazmış oldukları notlar ile aktardılar. Bu seyyah ve coğrafyacıların bir kısmı bu bilgileri aynı zamanda Müslüman tüccarlar ve Müslüman ülkelerle bağlantısı olan Bulgar tüccarlarından topladılar. Arap coğrafyacı ve seyyahların aktardığı bu nadir kayıtlar, daha önce herhangi bir dilde kaynak bulunmayan bu uzak ülke hakkında bize özet ama değerli bilgiler vermektedir. Bu nedenle, Arapça kaynaklar ve zaman içinde emsal olan Rus kaynakları, İtil Bulgarlarının coğrafyası ve etnografyasını ilk ortaya çıkaran kaynaklar olarak kabul edilmiştir.


Tam Metin:

PDF

Referanslar


Ak, Mahmud, “İklim”, TDVİA, XXII, 28-30.

Abdulkerim Ebrar, Mên hum et-Tetâr, Terc. Raşide Abdurrahim el-Sâbruni, el-Hey’eti’l-Mısîriyye el-Amme li’l-Kitab, Kahire, 1994.

Aldahrouj, Ahmed, es-Siyeset’l-Hariciyye li’d-Devleti’t-Teymuriyye fi Bilâd el-Kıpçak 771-807/1369-1405, Aynu’ş-Şems Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahire, 2016.

el-Bağdadî, Safiyyüddin Abdülmü’min, 739/1339, Merâsidü’l-Ittıla Alâ Esmâi’l-Emkine ve’l-Bikâ, Terc. H. İbrahim Gök, TTK Yay., 3 cilt, Ankara 2014-2020.

Barthold, Vasilij Viladimiroviç, Tarihü’t-Türk fi Âsya El-Vûsta, Arapça Terc. Ahmed es-Saîd Süleyman, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, Kahire, 1996.

Dımaşkî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman, 727/1327, Kitâbu Nuhbeti'd-dehr fi acâibi'l-ber ve'l-bahr, Academie Imperiale des Science, Petersburg, 1865.

Divanu Lûgat-it-Türk Tercümesi, Çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yay., Cilt: I-III, Ankara 1998-1999.

Ebû Reyhan Bîrûnî, Muhammed b. Ahmed el-Harizmi Birûnî, 440/1048, Kitâbu’l-Kânûnu’l-Mesûdî, Matbaatu Meclisi Dâ’reti’l-Maarifi’l-Osmaniyye, Haydarabad, 1955.

Ebû Saîd el-Mağribî, Nûreddin Ebu’l-Hasan Ali b. Mûsâ El-’ansi, 685/1286, Bestû’l-Arız fi’t-Tûl ve’l-’arz, Tah. Hûan Karnit Hinîs, Me’hâd Mevlaya el-Hâsan, Tatvân (Fas), 1958.

Ebû Ubeyd el-Bekrî, Abdullah b. Abdülaziz b. Muhammed, 487/1094, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, Dârü’l-Garbi’l-İslâmi, Beyrut, 1992.

Ebû Hamid el-Gırnatî, Ebû Hamid Muhammed b. Abdurrahim, 565/1169, Tuhfetü’l-elbab ve nuhbetü’l-a’cab, Tah. İsmail el-Arabi, Dârü’l-Âfâk el-Cedide, Eddârü’l-Beyda, 1993.

Ebü'l-Fida, İmadüddin el-Melikü'l-Müeyyed İsmail b. Ali, 732/1331, Takvimu’l-Büldan, Dâru’t-Tıbâ’tu’s-Sultaniyye, Paris, 1840.

Hâyd, Freyhen, Tarihu’t-Ticâre fiş-Şerk fi’l-’Usûri’l-Vûsta, Arapça Terc. Ahmed M. Riza, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, Kahire, 1985.

Hilal, Âdil, el-Alakât beyne’l-Mogol ve Evrûbâ ve Eserihâ ale’l-Âlemi’l-İslâmi, Ayin li’d-Dirasat ve’l-Buhûsi’l-İnsaniyye ve’l-İctima’yye, Kahire, 1.baskı, 1997.

Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah, 900/1395, er-Ravzu'l-mi'tar fî haberi'l-aktar, Tah. İhsan Abbas, Mektebetu Lübnan, Beyrut, 1984.

Hudûdü’l-Âlem mine’lmeşrik ile’l-mağrib, Tah. Yusuf el-Hâdi, ed-Dârü’s-Sakâfiyye lin-Neşir, Kahire, 1999.

el-Ömerî, Şihâbeddin Ahmed b. Yahya 749/1349, Mesalikü'l-Ebsâr, Tah. K. Selmen ec-Cebûri, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1. Baskı, 2010.

İbn İyas, Muhammed b. Ahmed b. İyas, 930/1523, Neşkû’l-Ezhâr fi Acâibû’l-Aktâr, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, Nr. 03039, İstanbul.

İbn Sipahizâde, Muhammed b. Ali el-Bursevî, 997/1589, Avzâhû’l-Mesâlik İla Ma’rifeti’l-Buldân, Tah. el-Mehdi ‘İd er-Ravâziyye, Darû’l-Magribü’l-İslâmi, Beyrut, 1.Baskı, 2006.

İbn Batuta, 770/1368, Rıhletu İbn Batuta (Tuhfetü'n-nüzzar fi garaibi'l-emsar ve acaibi'l-esfar), Dâru Sâdır, Beyrut, 1992.

İbn Fadlan, Ahmed b. Fadlan b. Abbas, 310/922, Risaletu İbn Fadlan, Tah. Sami Dehhan, Metbû’at el-Mûcemmau’l-İlmi fi Dımaşk, 1959.

İbn Fazlan, Seyahatname, Çev. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınevi, İstanbul 1995.

İbn Havkal, 367/977, Sûretü'l-arz, Menşûrat Mektebetû’l-Hayat, Beyrut, 1992.

İbn Rüsteh, Ebû Ali Ahmed b. Ömer b. Rüste, 300/912, Kitabu’l-A'laku'n-Nefise, E.J. Brill, Leiden, 1892.

İbnü’l-Mûncim, İshak b. El-Hüseyn El-Mûncim, 4/10, Âkâmû’l-Mûrcân fi Zikri’l-Medâini’l-Meşhûrât fi Kûlli Mekân, Alem el-Kitab, Beyrut, 1988.

İbnü'l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân el-Bağdâdî, 597/1201, el-Muntazam fî tarihi'l-müluk ve'l-ümem, Tah. M. A. Ahmed Ata- M. Abdülkadir Ata, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1992.

İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin, 630/1233, Tuhfetu’l-Acâib ve Turfetu’l-Garâib, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, Nr. 00860, İstanbul.

İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin, 630/1233, el-Kâmil fi't-tarih, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 2003.

İdrisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî, 560/1165, Nuzhetu'l-muştak fî ihtiraki'l-afak, Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Diniyye, Kahire, 2002.

İsmail, Leyla Abdü’l-Cevâd, el-İslâm ve’l-Müslimin fi Havzı’l-Volga, Darü’s-Sakâfetü’l-Arabiyye, Kahire, 2006.

İstahrî, Ebû İshâk b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî, 340/951, Kitâbu’l-Mesâlik ve’l-memâlik, E.J. Brill, Leiden, 1927.

el-Kalkaşandî, 821/1418, Subhü'l-a'şa fî Sınaati'l-inşa, el-Matbatü’l-Emiriyye, Kahire, 1914.

Kaşgarlı Mahmud, 495/1102, Divanü lugati't-Türk, Dârü’l-Hilafeti’l-Âliyye, Matbaatü Âmira, İstanbul, 1333/1917.

Kazvinî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd, 682/1283, Asarü'l-bilad ve ahbarü'l-ibad, Dâru Sadır, Beyrut, ty.

Kemaloğlu, İlyas, “İdil Bulgar Devleti”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti -Müslüman Türk Devletleri-I-, Siyer Yay., İstanbul, 2018, VIII, 253-269.

Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, 380/991, Ahsenü't-tekasim fî ma'rifeti'l-ekalim, matba’âtu Medbûli, Kahire, 3.baskı, 1991.

Mesudî, Ebü'l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, 345/956, et-Tenbih ve’l-Eşrâf, el-Mektebetü’l-Tarihiyye, Kahire, 1938.

Mesudî, Ebü'l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, 345/956, Mürûcü’z-zeheb ve Me'âdinü'l-Cevher, el-Mektebetü’l-Âsriyye, Beyrut, 2005.

Miquel, Andrey, Cuğrafya Dâru’l-İslâm El-Beşeriyye hatta muntesaf El-Kairîn El-Hâdî Âşar, Arapça terc. İbrahim Hurî, Menşurât Dâru’s-Sekâfe, Dımeşk, 1985.

Mûnis, Hüseyin, Târîḫu’l-Coġrâfya ve’l-coġrâfiyyûn fi’l-Endelüs, Mektebetu Medbûli, Kahire, 2.baskı, 1986.

Reşidüddin Fazlullah el-Hemedanî, 718/1318, Câmiü't-tevarih, Tarih hulefâ’i cenkizhan min Oktâyhan İlâ Teymürhan, trc. Fuad Abdülmu'ti Sayyad, Dârü'n-Nehdati'l-Arabiyye, Beyrut, 1983.

Sirâceddin İbnü'l-Verdî, Ömer b. El-Muzaffer b. Verdi, 852/1447, Haridetu'l-acâib ve feridetu'l-garaib, thk: Envâr Mahmûd Zeyyeti, Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Diniyye, Kahire, 2.baskı, 2008.

Solmaz, Sefer, İtil Bulgarları İbn Fazlan Seyahatnâesi'ne Göre, Çizgi Kitabevi, Konya, 2018.

Taşağıl, Ahmet, “İdil Bulgar Hanlığı”, TDVİA, İstanbul, 2000, XXI, 472-474.

The Chronicle of Novgord 1016-1471, Tarnslated by Robert Michell and Nevill Forbes, Camden third series, Vol.XXXV, Royal Historical Society, London, 1914.

Uyar, Mustafa, “İdil (Volga) Bulgarları”, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ed. H. İbrahim Gökbörü, Nobel Yay., Ankara 2020.

Yâkût el-Hamevî, 626/1229, Kitâbu Mu'cemi'l-Büldan, Dâr Sâdır, Beyrut, 1977.

Yâkût el-Hamevî, 626/1229, Mu'cemü'l-Büldân, Dâr Sâdır, Beyrut, 1979.

Yazıcı, Nesimi, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi Yayınları, No:192, Ankara, 1992.


Refback'ler

  • Şu halde refbacks yoktur.


Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY-NC 4.0) ile lisanslanmıştır.